Tóm tắt
Chuyển đổi số là hoạt động không thể thiếu đối với các doanh nghiệp muốn tạo hoặc duy trì lợi thế trong thời đại Cách mạng công nghiệp 4.0 hiện nay. Về bản chất, chuyển đổi số là việc thực hiện và quản lý sự thay đổi của doanh nghiệp trên nền tảng số. Việc thay đổi thường dẫn đến sự không chắc chắn và cần có một công cụ định hướng, đánh giá và điều chỉnh giúp doanh nghiệp nâng cao khả năng thành công. Nghiên cứu này đề xuất một mô hình đánh giá mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của doanh nghiệp, có thể áp dụng cho cơ quan, tổ chức. Mô hình tập trung nhiều vào khía cạnh quản lý, tổ chức của doanh nghiệp nhiều hơn khía cạnh về công nghệ. Mô hình này bao gồm 5 trụ cột về quản lý, tổ chức gồm: Lịch sử, dự án trong quá khứ của doanh nghiệp, Cách làm việc, Phát triển con người, Văn hoá, Lãnh đạo và chiến lược, và chỉ có 1 trụ cột liên quan đến công nghệ số là: Công nghệ và tự động hóa. Mô hình đã được triển khai khảo sát thuận lợi nhiều doanh nghiệp, cơ quan của Việt Nam với sự tham gia của nhiều nhân sự quản lý, thu được kết quả dồi dào góp phần minh hiệu quả, tính thực hành cao và khả năng ứng dụng trong so sánh, phân tích trong công tác khuyến nghị tiếp theo.
1. Giới thiệu
Trong thời đại Cách mạng công nghiệp 4.0, công nghệ số đã được chứng minh là một phần không thể thiếu cho các bên liên quan tham gia vào cuộc cách mạng này. Chính vì vậy, Chuyển đổi số đã trở thành một hoạt động thiết yếu để các doanh nghiệp tiếp cận gần gũi và thường xuyên hơn với khách hàng (Kraus et al., 2021). Qua đó có thể đáp ứng được tốt hơn các nhu cầu thay đổi ngày càng nhanh chóng của thị trường trong bối cảnh “Khách hàng làm trọng tâm” của hầu hết các doanh nghiệp hiện nay.
Tuy nhiên, có rất ít doanh nghiệp tìm được cách gắn kết chuyển đổi số vào chiến lược chung của doanh nghiệp (Bughin & Van Zeebroeck, 2017). Không có một công thức chung cho tất cả. Mỗi doanh nghiệp khi xây dựng chiến lược Chuyển đổi số cho mình cần dựa vào đặc điểm của ngành nghề và đặc trưng của bản thân doanh nghiệp (Gimpel et al. (2018), MIT SLOAN 2013).
Việc triển khai Chuyển đổi số phải được triển khai lâu dài và cần được kiểm soát một cách khoa học. Các phương pháp kiểm soát quy trình và cải tiến liên tục (ví dụ: phương pháp PDCA) luôn cần thường xuyên đo đạt trạng thái của đối tượng qua mỗi chu trình. Trong ngữ cảnh Chuyển đổi số, doanh nghiệp cần thường xuyên kiểm tra, đo đạt trạng thái Chuyển đổi sổ của bản thân doanh nghiệp để có thể định hướng, lên kế hoạch cho chu trình tiếp theo.
2. Một số thang đo chuyển đổi số
Năm 2023, Bộ Thông tin và Truyền thông đã ban hành Quyết định số 951/QĐ-BTTTT về Bộ Chỉ số đánh giá, đo lường mức độ trưởng thành chuyển đổi số báo chí gồm 05 trụ cột (1) Chiến lược; (2) Hạ tầng số, nền tảng số và an toàn thông tin; (3) Sự đồng nhất về tổ chức và chuyên môn; (4) Độc giả, khán giả, thính giả; (5) Mức độ ứng dụng công nghệ số. Độ trưởng thành của các cơ quan báo chí sẽ được đánh giá theo 05 mức độ.
Đối với đánh giá Chuyển đổi số của doanh nghiệp, Bộ Thông tin và Truyền thông cũng ban hành Quyết định 1970/QĐ-BTTTT ngày 13/12/2021 “Phê duyệt Đề án xác định Chỉ số đánh giá mức độ chuyển đổi số doanh nghiệp và hỗ trợ thúc đẩy doanh nghiệp chuyển đổi số”. Bộ chỉ số này đánh giá mức độ Chuyển đổi số của doanh nghiệp theo 06 trụ cột gồm: (1) Trải nghiệm số cho khách hàng, (2) Chiến lược, (3) Hạ tầng và công nghệ số, (4) Vận hành, (5) Chuyển đổi số văn hóa doanh nghiệp, và (6) Dữ liệu và tài sản thông tin. Trong mỗi trụ cột có các chỉ số thành phần, trong mỗi chỉ số thành phần có các tiêu chí. Các chỉ số thành phần và tiêu chí dùng cho doanh nghiệp lớn khác với chỉ số thành phần và tiêu chí dùng cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Các doanh nghiệp sẽ được xếp vào 06 mức độ: Mức 0 - Chưa chuyển đổi số; Mức 1 - Khởi động; Mức 2 - Bắt đầu; Mức 3 - Hình thành; Mức 4 - Nâng cao; Mức 5 - Dẫn dắt.
Báo cáo thường niên Chuyển đổi số doanh nghiệp năm 2022 của Bộ kế hoạch và Đầu tư kết hợp với USAID cũng đề xuất một thang đo về mức độ “Sẵn sàng chuyển đổi số” của Doanh nghiệp Nhỏ và vừa ở Việt Nam gồm 7 khía cạnh: (1) Định hướng chiến lược, (2) Con người & tổ chức, (3) Trải nghiệm khách hàng & Bán hàng đa kênh, (4) Nghiệp vụ quản lý tài chính, kế toán, kế hoạch, pháp lý và nhân sự, (5) Chuỗi cung ứng, (6) Hệ thống công nghệ thông tin & quản trị dữ liệu, (7) Quản lý rủi ro và an ninh mạng. Theo thang đo này, các doanh nghiệp sẽ được xếp vào 05 mức độ: Cơ bản, Đang phát triển, Phát triển, Nâng cao, Dẫn đầu. Áp dụng thang đo này năm 2022 cho các doanh nghiệp Việt Nam, mức độ sẵn sàng chuyển đổi số theo 07 khía cạnh của các doanh nghiệp Việt Nam trong khoảng 2.4 đến 3.1. Trong đó cao nhất là Định hướng chiến lược với 3.1 điểm, thấp nhất là quản lý rủi ro và an ninh mạng với 2.7 điểm.
Trong các thang đo đang được áp dụng tại Việt Nam này có sự thống nhất ở một số trụ cột như Chiến lược, Khách hàng và Hệ thống công nghệ thông tin. Điều này cũng tương đồng với các thang đo của các nghiên cứu trên thế giới như (Schumacher và cộng sự 2016, Assel Yezhebay 2021) hoặc thang đo được áp dụng ở quốc gia khác (Thái Lan 2022).
Schumacher và cộng sự đề xuất thang đo gồm 09 trụ cột bao gồm: Chiến lược, Lãnh đạo, Khách hàng, Sản phẩm, Vận hành, Văn hoá, Con người, Quản trị, và Công nghệ. Tương tự, mô hình của Thanapongphan áp dụng cho Thái Lan cũng gần giống với Schumacher nhưng bỏ đi trụ cột Quản trị. Assel Yezhebay 2021 cũng đề xuất thang đo gồm 6 trụ cột cho công ty nhỏ và vừa của Kazakhstan gồm: Lãnh đạo, Chiến lược, Con người, Sản phẩm, Vận hành, và Công nghệ.
Theo Schumacher, Mô hình càng phức tạp thì càng dễ dẫn đến thất bại do không áp dụng được. Cho nên mô hình của Schumacher đã được đơn giản hoá hết mức cần thiết. Bộ thang đo gồm các câu hỏi và câu trả lời là thang đo Likert từ 1 đến 5. Schumacher cũng không tổng hợp các trụ cột thành một mức độ như các thang đo của Việt Nam đề cập ở trên mà chỉ tính riêng cho từng trụ cột.
3. Mô hình
Dựa trên các nghiên cứu trên thế giới, chuyển đổi số về bản chất là việc quản lý sự thay đổi do đó sẽ cần quan tâm cả về khía cạnh tổ chức quản lý và công nghệ (MIT SLOAN 2013). Bên cạnh đó, mức độ sẵn sàng chuyển đổi số là đo đạc về sự chuẩn bị cho việc thay đổi. Chính vì vậy, nghiên cứu này đề xuất mô hình đánh giá “Mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của doanh nghiệp” gồm 6 trụ cột trong đó chỉ có 1 trụ cột về công nghệ: (1) Công nghệ và tự động hoá, (2) Lịch sử, dự án trong quá khứ của doanh nghiệp, (3) Cách làm việc, (4) Phát triển con người, (5) Văn hoá, (6) Lãnh đạo và chiến lược. Mỗi trụ cột gồm nhiều tiêu chí, tổng cộng có 29 tiêu chí trong bộ thang đo này.
Lấy ý tưởng từ Schumacher, nghiên cứu này cũng thực hiện việc đo Mức độ sẵn sàng chuyển đổi số theo 3 bước: (1) Đo đạc, (2) Tính mức độ sẵn sàng của từng trụ cột, (3) Trực quan hoá.
3.1. Đo đạc
Để đo đạc, 29 tiêu chí của 06 trụ cột được thiết kế thành một câu hỏi đóng với câu trả lời là thang đo Likert từ 0 đến 5. Ví dụ: với câu hỏi “Chiến lược kinh doanh của Doanh nghiệp có được chia sẻ và thấu hiểu ở tất cả các cấp không?” được biểu diễn theo Bảng 01.
Bảng 01: ví dụ câu hỏi trong bảng khảo sát
3.2. Tính mức độ sẵn sàng của từng trụ cột
Mức độ sẵn sàng của từng trụ cột được tính theo công thức sau:
Với:
SS: Mức độ sẵn sàng
Ti: Trụ cột thứ i
tij: tiêu chí thứ j của trụ cột i
n: tổng số lượng tiêu chí của trụ cột
g: trọng số của tiêu chí
Theo các nghiên cứu khác, mỗi tiêu chí có tầm quan trọng, sự đóng góp khác nhau vào việc định lượng mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của doanh nghiệp. Trọng số g trong công thức trên thể hiện sự quan trọng của các tiêu chí trong mỗi trụ cột.
3.3. Trực quan hoá
Các trụ cột sau khi được tính mức độ sẵn sàng sẽ được biểu diễn bằng radar chart với mỗi trụ cột là 1 chiều trên radar chart như Hình 01.
Hình 01: Ví dụ radar chart mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của doanh nghiệp
4. Thực nghiệm
Nghiên cứu này sử dụng công cụ Google Form để thu thập dữ liệu khảo sát của hơn 50 doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam trong khoảng thời gian tháng 07/2021 đến tháng 04/2023 với hơn 480 mẫu dữ liệu.
Trong bảng câu hỏi có một số câu hỏi ngược nên phải được đảo lại trước khi đưa vào tính toán mức độ sẵn sàng chuyển đổi số theo công thức (1). Theo phương pháp của Schumacher, các trọng số g của các tiêu chí cũng sẽ được thu thập cùng với bảng khảo sát. Tuy nhiên, nghiên cứu này sẽ sử dụng trọng số bằng nhau cho các tiêu chí.
Kết quả tính toán cho thấy mức độ sẵn sàng chuyển đổi của các doanh nghiệp được khảo sát nằm trong khoảng 2,94 – 3,51. Trong đó cao nhất là về Văn hóa của doanh nghiệp với 3,51 điểm và thấp nhất là Công nghệ và tự động hóa với 2,94 điểm.
Hình 02: kết quả khảo sát
Kết quả này có sự tương đồng với Báo cáo Chuyển đổi số doanh nghiệp năm 2022 của Bộ kế hoạch và Đầu tư kết hợp với USAID. Đặc biệt là trụ cột về Chiến lược có mức chênh lệch không đáng kể (khoảng 0.16 điểm).
5. Kết luận và hướng nghiên cứu tiếp theo
Nghiên cứu đề xuất mô hình đánh giá về mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của doanh nghiệp. Trong đó bao gồm bộ thang đo và công thức để tính toán mức độ sẵn sàng cho các doanh nghiệp.
Mô hình này cũng đã được áp dụng để khảo sát cho hơn 50 doanh nghiệp khác nhau để chứng minh tính dễ sử dụng và hiệu quả.
Tuy nhiên, nghiên cứu vẫn chưa áp dụng bộ trọng số cho các tiêu chí của mỗi trụ cột. Bên cạnh đó, nghiên cứu vẫn chưa chỉ ra được mối liên kết giữa mức độ sẵn sàng chuyển đổi số và kết quả chuyển đổi số.
Tài liệu tham khảo
Cục Phát triển Doanh nghiệp (2022). Báo cáo thường niên Chuyển đổi số doanh nghiệp 2022. Truy cập tại: https://digital.business.gov.vn/document/bao-cao-thuong-nien-chuyen-doi-so-2022-muc-do-san-sang-chuyen-doi-so-cua-doanh-nghiep-viet-nam/
Bộ Thông tin và Truyền thông (2021), Quyết định số 1970/QĐ- BTTTT phê duyệt Đề án Xác định chỉ số đánh giá mức độ chuyển đổi số doanh nghiệp và hỗ trợ thúc đẩy doanh nghiệp chuyển đổi số.
Bộ Thông tin và Truyền thông (2023), Quyết định số 951/QĐ- BTTTT ban hành bộ chỉ số đánh giá, đo lường mức độ trưởng thành chuyển đổi số báo chí.
Schumacher, A., Erol, S., & Sihn, W. (2016). A Maturity Model for Assessing Industry 4.0 Readiness and Maturity of Manufacturing Enterprises. Procedia CIRP, 52, 161-166.
Yezhebay, A., Sengirova, V., Igali, D., Abdallah, Y.O., & Shehab, E. (2021). Digital Maturity and Readiness Model for Kazakhstan SMEs. 2021 IEEE International Conference on Smart Information Systems and Technologies (SIST), 1-6.
Thanapongphan Thayarattakul (2022). Thailand Digital Transformation Readiness 2022 Report. Truy cập tại: h Thailand Digital Transformation Readiness 2022 Report (Part 1/2)
Fitzgerald, Michael; Kruschwitz, Nina; Bonnet, Didier; Welch, Michael. MIT Sloan Management Review - Embracing Digital Technology: A New Strategic Imperative. Cambridge Vol. 55, Iss. 2, (Winter 2014): 1-12.